Teşvikler kalıcı istihdam yaratamıyor

Veriler, teşviklerde yüksek oranlı artışların yaşandığı 2017-2018 arasında istihdam artışının aylar itibarıyla hızlandığını ortaya koyuyor. Ancak, 2019 yılında bir önceki yıla göre teşvik tutarının çok daha yüksek olmasına rağmen tersine bir sonuç ortaya çıkması, istihdamda belirleyici unsurun destekler değil, ekonominin genel performansı olduğunu açık şekilde ortaya koyuyor. Nitekim, bu yıl Ağustos ayına kadar azalış yönünde seyreden kayıtlı istihdamın eylül ile birlikte yönünü yukarı çevirmesi, büyümenin üçüncü çeyrekte pozifite geçmesiyle paralellik gösteriyor.

Birçok ülkede uygulanan istihdam teşviklerinin Türkiye’deki geçmişi de 1980’li yıllara kadar uzanıyor. Ancak, son yıllarda bu kapsamdaki doğrudan teşviklerin önemli bir ivme kazandığı görülüyor. Son istihdam seferberliği, Cumhurbaşkanlığı’nın himayelerinde “Burası Türkiye Burada İş Var” sloganıyla Mart 2019’da başlatıldı. Ve bu hedefe yönelik olarak yürürlükteki istihdam teşviklerinin miktarı ile süresi artırıldı, bazı teşviklerin kapsamı genişletildi ve mevcutlara ilave olarak yeni teşvikler getirildi. Hedef 2,5 milyonluk yeni istihdam yaratılmasıydı. Sadece İşsizlik Sigortası Fonu’ndan ilk 10 aylık dönemde bu amaçla aktarılan aktif destek miktarı bir önceki yıla göre yüzde 51 artarak 12 milyar 579 milyon liraya yükseldi. İstihdama yönelik toplam destek tutarı da yüzde 56 artışla 20 milyar 914 milyon liraya ulaştı. Ancak, açıklanan son işgücü verilerine göre ağustos ayları itibarıyla son bir yılda istihdamda artış bir yana, 789 bin kişilik kayıp yaşandı. Buna göre bir yıllık dönemde istihdam yüzde 2,7 oranına düşüş kaydetti.

Söz konusu aktif destekler ile istihdamın korunmasına yönelik pasif destekler kapsamında İşsizlik Fonu’ndan bu yıl yapılan toplam ödemelerin tutarı Ekim ayı itibarıyla 21 milyar lirayı aşarken, son beş yıldaki toplam desteklerin büyüklüğü de 60 milyar liraya ulaştı.

2009’dan sonra hızlandı

Yaygın ve yoğun istihdam teşvikleri küresel krizinin etkilerinin en yoğun hissedildiği 2009 yılında uygulanmaya başlandı ve bu tarihten sonra sayısı, kapsamı ve miktarları artırılarak devam etti. Hükümetin uygulamaya koyduğu engelli istihdamı, Ar-Ge istihdamı, işsizlik ödeneği alanların istihdamı gibi teşvik politikalarıyla 2009 yılında 4,3, 2010 yılında 5 milyar lira tutarında istihdam teşviki verildi. İzleyen yıllarda bir yandan teşvik türlerinin sayısı artarken, bir yandan süreleri uzatıldı ve destek miktarları güncellendi. Ayrıca desteklerin tamamına yakını kalıcı hale getirilirken, izleyen yıllarda da farklı adlarla düzenlenen “istihdam seferberlikleri”ne yenileri eklendi.

Küresel kriz öncesi az sayıdaki istihdam teşvikleri ağırlıkla Hazine ve Maliye Bakanlığı’dan karşılanırken, 2011’den sonra artan kaynak ihtiyacın için İşsizlik Sigortası Fonu kaynakları devreye sokuldu. İstihdam desteklerinde İşsizlik Fonu kaynaklarının yoğun şekilde kullanılmasından dolayı da giderlerin ilk kez Nisan 2019’da gelirlerin üzerine çıkmasıyla fon hesabı açık vermeye başladı.

Dolaylı teşvik de var

Yeni istihdama doğrudan teşviklerin yanı sıra, mevcut istihdamın korunmasına yönelik olarak da destekler uygulanıyor. Bu kapsamda genel ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz ya da olumsuz koşullara bağlı olarak çalışma sürelerinin azaltılması veya geçici süreyle sonlandırılması halinde çalışanlara kısa çalışma ödeneğinden ücret desteği sağlanıyor. Ayrıca zorluklar nedeniyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar verilen ücretsiz izin karşılığı Yarım Çalışma Ödeneği’nden ve yine işverenin konkordato ilan etmesi, iflası veya iflasın ertelenmesi gibi nedenlerle yaşanan ödeme güçlüğü hallerinde Ücret Garanti Fonu’ndan destek ödemesi yapılabiliyor.

Yatırım ortamı gerekli

DÜNYA yazarı iş hukuku uzmanı Doç. Dr. Resul Kurt, üretim ve yatırım ortamıın geliştirilmesine yönelik yapısal reformlar hayata geçirilmeden, teşviklerin istihdama katkısının sınırlı kalacağına işaret ederek şu yorumda bulundu:

“Ekonominin genel performansındaki sıkıntılardan dolayı işsizlikte yükseliş yaşanıyor, çalışan sayısı düşüyor. Bu noktada İŞKUR üzerinden sağlanan desteklere rağmen işsizliğin artması ekonomik açıdan dikkat çekici bir husus olarak karşımıza çıkıyor. Bu destek ve teşvikler olmasa, çok daha yüksek işsizlik oranları görecektik. Ama esas sorun ekonomideki yapısal değişikliklerin sağlıklı bir zemine oturtulmamasıdır.”

18 farklı teşvik veriliyor

Halihazırda uygulaması devam eden aktif ve pasif istihdam politikaları kapsamında büyük bölümü İşsizlik Sigortası Fonu’ndan olmak üzere, Hazine ve Maliye Bakanlığı, SGK ve Kültür Bakanlığı tarafından karşılanan; 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’da 7,4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’nda 5 ve 4857 Sayılı İş Kanunu, 5746 Sayılı Araştırma Ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkındaki Kanun, 5225 Sayılı Kültür Yatırımları Ve Girişimlerini Teşvik Kanunu, 2828 Sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu, 3294 Sayılı Sosyal Yardımlaşma Ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu ile 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu da da 1’er olmak üzere toplamda 18 adet prim teşvik ve destek uygulaması bulunuyor.

Verilen teşviklerin olağan koşullarda istihdama pozitif etkisine ilişkin net bir veri ya da bu konuda yapılmış bir çalışma bulunmuyor. Bununla birlikte, sağlanan istihdam teşviklerine rağmen, son yıllarda işsizlik oranında tırmanma eğilimi dikkat çekiyor. Yeni istihdam yaratılmasını önceleyen teşviklere rağmen işsizlik oranının giderek yükselmesi, ekonomideki daralma süreciyle açıklanabilir. Dolayısıyla, istihdam teşviklerinin verilmemesi sonlandırılması ya da azaltılması halinde, istihdamda çok daha yüksek kayıplar yaşanması ve işsizlik oranının daha da yüksek seviyelere ulaşması kaçınılmaz görünüyor.

UYGULAMADAKİ İSTİHDAM TEŞVİKLERİ

– Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortası İşveren Hissesinden 5 Puanlık indirim
– Yurtdışına Götürülen/Gönderilen Sigortalılar İçin Uygulanan 5 Puan İndirim
– İlave 6 puanlık İndirim
– Devlet Yardımları Hakkında Kararlar Uyarınca Uygulanan Teşvik Girişimci Teşviki b (Bağ-Kur) 5 Puan Teşviki
– Asgari Ücret Desteği
– İşsizlik Ödeneği Alanların İstihdamı Halinde Uygulanan Prim Teşviki
– Genç, Kadın ve Mesleki Belge Sahibi Olanların İstihdamına Yönelik Teşvik
– İşbaşı Eğitim Programını Tamamlayanların İstihdamına Yönelik Teşvik
– Çok Tehlikeli Sınıftaki İşyerlerine Sigorta Teşviki Xİlave İstihdam Teşviki (+Ücret desteği)
– Kültür Yatırımları ve Girişimleri Hakkında Uygulanan Sigorta Primi Teşviki
– Engelli Sigortalıların İstihdamına Yönelik Teşvik XAraştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerine İlişkin Teşvik
– Sosyal Hizmetlerden Faydalanan Kişilerin İstihdamı Halinde Uygulanan Teşvik
– Sosyal Yardım Alanların İstihdamı Halinde Uygulanan Teşvik

Talip AKTAŞ/DÜNYA